ဆယိဒ်အဘုလ်ကာစင်မ်အလ်ခူယီ
ဆယိဒ်အဘုလ်ကာစင်မ်အလ်ခူယီ(၁၈၉၉-၁၉၉၂) သည် ရှီအာတို့၏ အကျော်အမော်ပညာရှင် (မရ်ဂျာယေသက္ကလီးဒ်)အတွင်းများအတွင်းမှတစ်ပါးဖြစ်သည်။ အာယသုလ္လာဟ်ခူယီသည် ကျမ်းအတွဲ(၂၃)တွဲပါ “ မိုအ်ဂျမ်ရေဂျားလ်-လေ-ဟဒီးစ်” ကျမ်းကြီးကို ရေးသားပြုစုခဲ့သူလည်းဖြစ်သလို “အလ်ဘယာန်းဖှီသဖ်စီးရ်ရုလ်ကုရ်အာန်” မည်သော သဖ်စီးရ်ကျမ်းကိုလည်း ရေးသားခဲ့သူဖြစ်သည်။ အာယသုလ္လာဟ် မီရ်ဇာနာအီနီနှင့် အာယသုလ္လာဟ် မိုဟကိက်အိစ်ဖှဟာနီတို့နှစ်ဦးသည် ဖှိက်နှင့်အူစူလေဖှိက် ဘာသာရပ်များ၌ ၎င်း၏ဆရာများဖြစ်ခဲ့ကြသည်။ ယင်းပုဂ္ဂိုလ်သည် အာယသုလ္လာဟ်ဆယိဒ် ဟိုစိုင်းန် သွဘာသွဘာအီ-ယေ-ဘရူဂျရ်ဒီကွယ်လွန်သွားချိန်မှစ၍ သူ၏ မရ်ဂျာအီယသ် စတင်ခဲ့ပြီး အာယသုလ္လာဟ် ဆယီဒ် မိုဟ်စင်န် သွဘာသွဘာအီ ဟကီးမ် ကွယ်လွန်သွားပြီးနောက် အီရတ်နိုင်ငံရှီအာတို့၏ မရ်ဂျာအ်ပါဖြစ်လာခဲ့သည်။ အာယသုလ္လာဟ်ခူအီသည် နှစ်ပေါင်း(၇၀)အတွင်း ဖှိက်ဟ် ဘာသာရပ်၌ “ဒရ်စေခါရီဂျ်” အစမှအဆုံးကိုတစ်ကြိမ် နှင့် အူစူလ်ဘာသာရပ်၌ “ဒရ်စေခါရီဂျ်”အစမှအဆုံးကို (၆)ကြိမ် သင်ကြားခဲ့သည်။ထို့အပြင်ကုရ်အာန်သဖ်စီးရ်နှင့်ပတ်သက်ပြီးလည်း သင်တန်းတို (၁)ကြိမ်ပြုလုပ်ခဲ့သည်။ ရှီအာတို့၏ အကျော်အမော်အာလင်မ်ပညာရှင်ကြီးများဖြစ်ကြသော အာယသုလ္လာဟ် မိုဟမ္မဒ်အိစ်ဟားက်ဖယားဇ်၊ အာယသုလ္လာဟ် ဆယိဒ်မိုဟမ္မဒ်ဘာကိရ်စဒ်ရ်၊ အာယသုလ္လာဟ်မိရ်ဇာဂျဝါးဒ် သဘ်ရေဇီ၊ အာယသုလ္လာဟ် ဆယိဒ်အလီစိစ်သာနီ၊ အာယသုလ္လာဟ် ဟိုစိုင်းန် ဝဟီးဒ်ခိုရာစာနီ ၊ အာယသုလ္လာဟ်ဆယိဒ် မူဆာ ရှဘီရီဇန်ဂျာနီ ၊ အာယသုလ္လာဟ် ဆယီဒ် မူဆာ စဒရ်နှင့် အာယသုလ္လာဟ် ဆယီဒ် အဘ်ဒူလ်ကရီးမ် မူစဝီ အရ်ဒဘီလီ အားလုံးတို့သည် အာယသုလ္လာဟ် ခူယီး၏ တပည့်များဖြစ်ကြသည်။ အာယသုလ္လာဟ် ခူယီးသည် ဖှိက်ဘာသာရပ်နှင့် အူစူလေဖှိက် ဘာသာရပ်များ၏အချို့သောအကြောင်းအရင်းများတွင် အခြားသော ရှီအာပညာရှင်တို့၏ ကျော်ကြားသော ယူဆမှုများနှင့် မတူညီသည့် အထူးမှတ်သားဖွယ်ရာ အမြင်ယူဆမှုများရှိခဲ့သည်။ အချို့သောကျမ်းများတွင် သူ၏ အခြားသောပညာရှင်များနှင့် ကွဲလွဲမှုရှိသော ဖှသ်ဝါများ၃၀၀ရှိသည်ဟု မှတ်တမ်းတင်ဖေါ်ပြထားလေသည်။ အခြားသော ပညာရှင်များက ကာဖီရ်တို့အတွက်လည်း အစ္စလာမ့်၏အကိုင်းအခက်များဖြစ်သည့် ဖရူအေဒီန်(နမားဇ် ရိုဇာအစရှိသော) ဥပဒေသများကို လိုက်နာရန် တာဝန်ရှိသည်ဟု ဖေါ်ပြထားပေမဲ့ အာယသုလ္လာဟ်ခူယီးသည် ၎င်းသူတို့အတွက် လိုက်နာရန်တာဝန်မရှိကြောင်းဟု ဆိုထားလေသည်။ ၎င်းအပြင် လကြည့်၍ လစတင်ပုံနှင့်ပတ်သက်၍လည်း ကျော်ကြားသောဖှသ်ဝါများနှင့် ပညာရှင်များ၏အမြင်တူညီမှုနှင့် ကွဲပြားစွာ ဖှသ်ဝါ ပေးထားလေသည်မှာ - (တစ်နေရာတွင်လမြင်ပါက အားလုံးအတွက်အကျုံးဝင်သည် သို့သော် ညချင်းတူရပေမည်) ဟုဖြစ်သည်။၊ ၎င်းအပြင် ဖှိက်နှင့် အူစူလေဖှိက်ဘာသာရပ်များတွင်အချို့သော မတူကွဲပြားသော အမြင်ယူဆမှုများလည်း ရှိသည်။အာယသုလ္လာဟ်ခူယီးသည် မိမိ၏ မရ်ဂျာအ်ဖြစ်စဥ် သက်တမ်းတစ်လျှောက်၌ အစ္စလာမ်သာသနာတိုးတက်ရေးနှင့် ရှီအာမဇ်ဟဘ် ပြန့်ပွားရေးလုပ်ငန်းစဥ်များအပြင် လူမှု့ကူညီရေးလုပ်ငန်းစဥ်များကိုလည်း လုပ်ဆောင်ခဲ့လေသည်။ ထိုလုပ်ငန်းစဥ်အချို့မှာ- စာကြည့်တိုက်တည်ထောင်ခြင်း ၊ ကျောင်းထူထောင်ခြင်း ၊ ဗလီဝတ်ကျောင်းတော်ဆောက်လုပ်ခြင်း၊ အဇာဒါရီပြုလုပ်ရန် ဟိုစိုင်နီယာတည်ဆောက်ခြင်းနှင့် အီရန်၊အီရတ်၊မလေးရှား၊အင်္ဂလန်၊အမေရိကန်နှင့် အန္ဒိယအစရှိသောနိုင်ငံများတွင် ဆေးရုံတည်ဆောက်ခြင်း လုပ်ငန်းများဖြစ်သည်။
အာယသုလ္လာဟ် ခူယီးသည် (၁၉၆၁)ခုနှစ်နောက်ပိုင်းတွင် အီရန်ဘုရင်ပဲဟ်လဝီ အုပ်ချုပ်ရေးအပေါ် ဆန္ဒထုတ်ဖေါ်သည့် စာတမ်းများ ရေးသားဖြန့်ဝေခဲ့သည်။၎င်းအတွင်းမှ တစ်ခုသည် (၁၉၆၃)ခုနှစ်၌ ဖိုင်ဇီယာအစ္စလာမ့်ဘာသာရေးသက္ကသိုလ်အတွင်း ဖြစ်ပျက်ခဲ့သော အကြောင်းအရာနှင့်ပတ်သက်ပြီး ကန့်ကွက်ကြောင်း စာတမ်းဖြစ်သည်။ အာယသုလ္လာဟ်ခူယီးသည် ၁၉၇၈ ခုနှစ်တွင်အောင်နိုင်ခဲ့သော အီရန်နိုင်ငံ အစ္စလာမစ်တော်လှန်ရေး စတင်ပြီးနောက်ပိုင်း ၊ အီရန်နိုင်ငံဘုရင်၏ဇနီးဖြစ်သူ ဖှရဟ်ဒီဘာ၏တောင်းဆိုမှုအရ အာယသုလ္လာဟ်ခူယီးသည် ၎င်း သူမနှင့်တွေ့ဆုံစကားပြောပြီးနောက်ပိုင်းနှင့် ထိုသို့တွေ့ဆုံပြီးနောက် သံသများနှင့် စောဒကတက်မှုများဖြစ်ပေါ်လာခဲ့ပြီးနောက်ပိုင်းတွင် အီရန်နိုင်ငံ အစ္စလာမ့်အုပ်ချုပ်ရေးဆန္ဒခံယူပွဲနှင့် အီရန်အပေါ် အီရတ်တို့၏ ကျူးကျော်စစ် စသဖြင့်အကြောင်းအရာများအပေါ် အီရန်အစ္စလာမ့်အုပ်ချုပ်ရေးယန္တရားဘက်မှ ရပ်တည်မှုများပြုလုပ်ခဲ့သည်။ ထို့အပြင် အာယသုလ္လာဟ်
ခူယီးသည် အီရတ်နိုင်ငံ ရှီအာတို့၏ ရှာအ်ဘာနီယာအရေးတော်ပုံနှင့် အီရတ်နိုင်ငံအတွင်းရှိဒေသများ၌ ရှီအာတို့၏ ဦးဆောင်မှုအောက်၌ရှိနေရေးအတွက် ဦးခေါင်မှုကောင်စီဖွဲ့စည်းမှုတို့နှင့်ပတ်သက်ပြီး စဒ်ဒါမ်ဟိုစိုင်န်၏ရက်စက်ယုတ်မာမှုများအောက်တွင် ကျရောက်ခဲ့ပြီး ကွယ်လွန်ချိန်ထိတိုင် နေအိမ်အကျဥ်း ဘဝ၌ ရှိနေခဲ့ရသည်။
ဘဝသမိုင်း
ဆယီဒ်အဘုလ်ကာစင်မ် ခူယီသည် ရဂျဘ်လ (၁၅)ရက်နေ့ ဟီဂျရီသက္ကရာဇ် (၁၃၁၇) ခုနှစ် တွင် အီရန်နိုင်ငံ အာဇရ်ဘိုင်ဂျန်ပြည်နယ် “ခူယ်”ဒေသတွင် ဖွားမြင်ခဲ့သည်။(1) ဖခင်သည် အာယသုလ္လာဟ် မာမကာနီ ၏တပည့်ဖြစ်သူ ဆယီဒ်အလီအက္ကဘရ်ခူယီးဖြစ်ပြီး သူသည် တရားတော်နှင့်ဆန့်ကျင်သော ပညက်ချက်များ(2) ကို လက်မခံနိုင်မှုနှင့်ပတ်သက်ပြီး ဟီဂျရီ ၁၃၂၈ ခုနှစ်တွင် အီရန်မှနဂျဖ်မြို့သို့ ပြောင်းရွှေ့သွားခဲ့သည်။(3) အာယသုလ္လာဟ်ခူယီးသည် ဟီဂျရီ ၁၄၁၃ ခုနှစ် ၊ဆဖရ်လ (၈)ရက် သက်တော် (၉၆) နှစ်(အီရန် နေသက္ကရာဇ်အရ သက်တော် ၉၃) နှစ်တွင် နှလုံးရောဂါဖြင့် ကူဖှာမြို့တွင် ကွယ်လွန်သွားခဲ့ပြီး အလ်ခဒွရာအ် ဗလီဝတ်ကျောင်းတော်ဘေးရှိ အမီးရွလ်မို့မေနီးန်(အ.စ)၏ ရောင်ဇာပရဝုဏ်အတွင်း၌ မြေမြှုတ်ဒဖနာထားလေသည်။(4)
ဇနီးနှင့်သားသမီးများ
အာယသုလ္လာဟ်ခူယီးသည် (၂)ကြိမ်တိုင်တိုင်ထိမ်းမြားခဲ့သည်။ ပထမဇနီးသည်နှင့် သား(၃)ဦးနှင့်သမီး(၃)ဦးထွန်းကားခဲ့သလို ဒုတိယဇနီးသည်နှင့် သား(၄)ဦးနှင့် သမီး(၂)ဦးထွန်းကားခဲ့သည်။(5) အာယသုလ္လာဟ်ခူယီး၏အချို့သောကျော်ကြားသည့်သားသမီးများမှာ အောက်ပါအတိုင်းဖြစ်သည်။ • ဆယိဒ်ဂျမာလွတ်ဒီန်းခူယီ သူသည်သားအကြီးဆုံးဖြစ်ပြီး သူသည်မိမိ၏ဘဝတက်တမ်းအများစုကို နဂျဖ်မြို့၌ ဖခင်၏ မရ်ဂျာအ်ရေးရာလုပ်ငန်းစဥ်များတွင် ကုန်ဆုံးစေခဲ့သည်။ ၎င်းရေးသားပြုစုခဲ့သောအချို့ကျမ်းများမှာ “ကေဖါယသုလ် အူစူလ်”ရှင်းလင်းချက်ကျမ်း ၊ အစ္စလာမစ်ဖီလော(အတွေးအခေါ်)နှင့် အစ္စလာမစ် သီအိုလိုဂျီ ရှင်းလင်းချက်များ ၊ “ အလ်မိုရားဒ် ဖှီရှရ်ဟေ သဂျီးရ်ဒုလ် အအ်သေကားသ်”အားဖွင့်ဆိုရှင်းလင်းချက် ၊ “ဒီဝါးန်နေ မိုသနဗီ”အလင်းပြကျမ်းနှင့် ဖါရ်စီကဗျာကျမ်း စသည်တို့ဖြစ်သည်။ (6) • ဆယိဒ်မိုဟမ္မဒ်တကီခူယီး သူသည် အေမာမ်ခူယီးဖေါင်ဒေးရှင်းတည်ထောင်ပြီးနောက် ထိုဖေါင်ဒေးရှင်း၏အထွေထွေအတွင်းရေးမှူးချုပ်ဖြစ်ခဲ့သည်။ သူသည် ၁၉၉၀ ခုနှစ် ရှာအ်ဘာနီယာအရေးတော်ပုံအတွင်း အီရတ်နိုင်ငံ အချို့လွတ်မြောက်နယ်မြေများတွင် အုပ်ချုပ်ရန် ဖခင်ဘက်မှ ရွေးချယ်ထားသော အဖွဲ့တွင် ပါဝင်ခဲ့ပြီးနောက် အရေးတော်ပုံကြီးနှိပ်ကွပ်ခံရခဲ့ပြီး ရှီအာအမြောက်အများအသတ်ခံခဲ့ရပြီးနောက် သူ့အား ဖခင်နှင့်အတူ နေအိမ်အကျဥ်းကျခံခဲ့ရသည်။နောက်ဆုံးတွင်သူသည် အီရန်ခုနှစ်သက္ကရာဇ် ၃၀/၄/၁၃၇၃ နေ့တွင် ယာဥ်တိုက်မှုဖြင့် အသက်ဆုံးပါးသွားခဲ့ရသည်။ ထိုသို့ ဖြစ်ခဲ့မှု့အပေါ် အချို့က စဒ်ဒါမ်ဟိုစိုင်န် လက်ချက်ဟူ၍လည်းပြောကြသည်။ (7) သူသည် မိမိဖခင်၏ ပို့ချခဲ့သော “ဒရ်စ်စေခါရိဂျ်”သင်ခန်းစာများကို စာအုပ်အဖြစ်ပြုစုရေးသားခဲ့သည့်အပြင် “الالتزامات التبعیة “ဟူသော ကျမ်းကိုလည်း ပြုစုခဲ့သည်။(8)
အာယသုလ္လာဟ်ခူယီး၏သမီးများနှင့်ပတ်သက်ပြီး တိကျသော မည်သည့်သတင်းတစ်စုံတစ်ရာမျှ မရှိပါ။သို့သော် ၎င်းအာယသုလ္လာဟ်၏အချို့သော သားမက်များမှာ • ဆယိဒ်နစ်ရွလ္လာဟ် မွစ်သန်ဘသ် • ဆယိဒ် မွရ်သဇာ ဟကမီ • ဆယိဒ်ဂျလာလွတ်ဒီန်း ဖှကီးဟ်အီမာနီ • ဂျာအ်ဖရ် ဂရဝီနာအီနီ • ဆယိဒ် မဟ်မူးဒ် မီလာဒီတို့ဖြစ်သည်။(9)
ပညာဆည်းပူးခြင်း
အာယသုလ္လာဟ်အဘုလ်ကာစင်မ် ခူယီးသည် ဟီဂျရီသက္ကရာဇ် ၁၃၃၀ ခုနှစ်အသက် (၁၃)နှစ်တွင် မိမိ၏အစ်ကိုဖြစ်သူ အဘ်ဒုလ္လာဟ်ခူယီနှင့်အတူ ဖခင်ရှိရာ နဂျဖ်မြို့သို့ သွားရောက်ခဲ့သည်။(10) ပြီးနောက် (၆) နှစ်တိုင်တိုင် အခြေခံပညာအဆင့်နှင့် အဆင့်မြင့် ဘာသာရေးပညာကို ဆည်းပူးခဲ့သည်။ ထို့နောက် (၁၄)နှစ်တိုင် ဘာသာရပ်အမျိုးမျိုးကို ဆရာများထံ၌ ဆည်းပူးသင်ယူနိုင်ခဲ့သည်။ ဥပမာ ဖှိက်ဟ်ဘာသာရပ်နှင့် အူစူလ်ဘာသာရပ်တို့ဖြစ်သည်။ ထိုအတွင်းမှ အများဆုံးအနီးကပ်နေ၍ ပညာဆည်းပူးခွင့်ရရှိခဲ့သောဆရာများမှာ အာယသုလ္လာဟ်မိုဟမ္မဒ်ဟိုစိုင်းန်နာအီနီးနှင့် အာယသုလ္လာဟ် မိုဟမ္မဒ်ဟိုစိုင်းန် ဂရဝီ အိစ်ဖှဟာနီတို့ဖြစ်သည်ဟု ၎င်း၏ ဘဝသမိုင်းမှတ်တမ်းတွင် မှတ်တမ်းပြုစုထားလေသည်။(11) (12)
ဆရာများနှင့်အိဂျ်သေဟားဒ်လုပ်ခွင့်
အာယသုလ္လာဟ်အဘုလ်ကာစင်မ် ခူယီးသည် အာယသုလ္လာဟ်မိုဟမ္မဒ်ဟိုစိုင်းန်နာအီနီးနှင့် အာယသုလ္လာဟ် မိုဟမ္မဒ်ဟိုစိုင်းန် ဂရဝီ အိစ်ဖှဟာနီ တို့ထံမှ ဖှိက်နှင့်အူစူလ်ပညာရပ်များကိုအထူးဆည်းပူးခဲ့သည်ဟု ဆိုထားသော်လည်း ၎င်းတွင် အခြားသော ဆရာများလည်းရှိနေပေသည်။ ၎င်းတို့မှာ ရှေးခ်ခုလ်ရှရီအသ်(၁၃၃၈ ဟီဂျရီကွယ်လွန်) ၊ မဟ်ဒီမာဇင်ဒရာနီ (၁၃၄၂ ဟီဂျရီကွယ်လွန်) နှင့် အာဂါ ဒွီယာအ် အေရာကီ(13) တို့ဖြစ်သည်။ ထို့အပြင် အခြားသောပညာဆည်းပူးခွင့်ရရှိခဲ့သော ဆရာများများလည်းရှိနေပြန်သည်။ သူသည် သီအိုလိုဂျီ ၊အကာအိဒ်(ခံယူချက်ပိုင်းဆိုင်ရာ) နှင့် သဖ်စီးရ်ဘာသာရပ်တို့ကို မိုဟမ္မဒ်ဂျဝါးဒ် ထံ၌လည်းကောင်း ၊ ရေဂျားလ်နှင့် ဒေရာယာ ဘာသာရပ်တို့ကို ဆယိဒ်အဘူသိုရားဘ် ခဝါန်ဆာရီတို့ထံတွင်လည်းကောင်း ၊ သင်္ချာပညာရပ်ကို ဆယိဒ်အဘုလ်ကာစင်မ် ခဝါန်ဆာရီထံတွင်လည်းကောင်း၊ ဖီလောနှင့် အိရ်ဖါန်ပညာရပ်တို့ကို ဆယိဒ်ဟိုစိုင်းန် ဘာဒ်ကူဘာအီ နှင့် ဆယိဒ်အလီကာဇီ(14) တို့ထံတွင်လည်းကောင်း ဆည်းပူးခဲ့သည်။ အာယသုလ္လာဟ်အဘုလ်ကာစင်မ် ခူယီးသည် ဟောင်ဇာအိလ်မီယာနဂျဖ်(နဂျဖ်ဘာသာရေးသက္ကသိုလ်)တွင် ပညာဆည်းပူးနေချိန်အတွင်း ဆယိဒ်မိုဟမ္မဒ်ဟာဒီ မီလာဒီ( ဟီဂျရီ ၁၃၉၅ ကွယ်လွန်) ၊ ဆယိဒ်မိုဟမ္မဒ်ဟိုစိုင်းန် သွဘာသွဘာအီ (ဟီဂျရီ ၁၄၀၂ကွယ်လွန်) ၊ဆယိဒ် ဆဒ်ရွဒ်ဒီန်း ဂျဇာအေရီ ၊ အလီမိုဟမ္မဒ် ဘရူဂျရ်ဒီ (ဟီဂျရီ ၁၃၉၅ ကွယ်လွန်)၊ ဆယီဒ် ဟိုစိုင်းန် ခါဒေမီ နှင့် ဆယိဒ်မိုဟမ္မဒ်ဟိုစိုင်းနီ ဟမဒါနီ တို့နှင့်အတူ ပညာရေးဆွေးနွေး(မိုဘာဟေဆာ)ပြုလုပ်ခဲ့သည်။(15) အာယသုလ္လာဟ်အဘုလ်ကာစင်မ် ခူယီးသည် ဟီဂျရီ ၁၃၅၂ ခုနှစ်တွင် မြောက်များစွာသော နဂျဖ်ဘာသာရေးသက္ကသိုလ်မှ ဆရာများထံမှ အိဂျ်သေဟားဒ် ပြုလုပ်ခွင့်ရရှိခဲ့သည်။ ထိုသို့ပြုလုပ်နိုင်ရန်ခွင့်ပြုပေးခဲ့သော ဆရာများမှာ - အာယသုလ္လာဟ် မိုဟမ္မဒ်ဟိုစိုင်းန် ဂရဝီ အိစ်ဖှဟာနီ၊ အာဂါဒွီယာအ် အေရာကီ ၊ မိုဟမ္မဒ်ဟိုစိုင်းန် ဘလာဂီ ၊ မိရ်ဇာ အလီအာဂါ ရှီရာဇီ နှင့် ဆယိဒ် အဘုလ်ဟစန် အိစ်ဖှဟာနီ တို့ဖြစ်သည်။(16)
မရ်ဂျာအီယ်သ်(ဓမ္မသတ်ထုတ်ပြန်ခြင်း)
အာယသုလ္လာဟ်အဘုလ်ကာစင်မ် ခူယီးသည် မည်သည့်အချိန်က မရ်ဂျာအ် တစ်ဦးဖြစ်ခဲ့သည်ကို မည်သူမျှအတိအကျမဖေါ်ပြထားသော်လည်း များစွာသော ရင်းမြစ်ကျမ်းများတွင် အာယသုလ္လာဟ် ဘရူဂျရ်ဒီ ကွယ်လွန်သွားသည့်နောက်ပိုင်းဟု ဖေါ်ပြထားသည်ကို တွေ့ရှိရသည်။ အထူးသဖြင့် သူသည် အီရတ်နိုင်ငံ၌ ဆယိဒ် မိုဟ်စင်န် သွဘာသွဘာအီ ကွယ်လွန်သွားပြီးသည့်နောက်ပိုင်း မြင့်မားသော မရ်ဂျာအ်တစ်ဦးအဖြစ် လူသိများလာခဲ့ကြသည်။(17) သူ၏ မရ်ဂျာအ်ဖြစ်ခြင်းသည် အီရတ်အပြင် အီရန်နိုင်ငံရှီအာများအကြားပါကျော်ကြားလာခဲ့သည်ဟုရေးသားဖေါ်ပြထားသည်။(18)အာယသုလ္လာဟ်ခူယီး၏ မရ်ဂျာအ်ဖြစ်ခြင်း အာရဗ်ရှီအာများအပြင် အာရဗ်မဟုတ်သော ရှီအာများအကြားလည်း စိမ့်ဝင်ခဲ့လေသည်။(19)
မွဂျ်သဟီးဒ်များအတွင်း ပညာအရှိဆုံးမွဂျ်သဟီဒ်အဖြစ် ၎င်းအားနဂျဖ်မှ မွဂျ်သဟီဒ် ၁၄ ပါးမှ ထောက်ခံအတည်ပြုခဲ့ကြသည်။ ၎င်းသူတို့အတွင်းမှ အချို့ပုဂ္ဂိုလ်များမှာ အာယသုလ္လာဟ် ဆဒ်ရာ ဘာဒ်ကူဘာယီ ၊ အာယသုလ္လာဟ် ဆယီဒ်မိုဟမ္မဒ် ဘာကိရ်ဆဒ်ရ် ၊ အာယသုလ္လာဟ် ဆယိဒ်မိုဟမ္မဒ် ရူဟာနီ ၊ အာယသုလ္လာဟ် မွဂျ်သဘာ လန်ကရာနီ ၊ အာယသုလ္လာဟ် မူဆာဇန်ဂျာနီ ၊ အာယသုလ္လာဟ် ယူစွဖ် ကရ်ဘလာယီ ၊ အာယသုလ္လာဟ် ဆယိဒ်ယူဖွဖ် ဟကီးမ်နှင့် အာယသုလ္လာဟ် ဆယိဒ်ဂျအ်ဖရ် မရ်အရှီ တို့ဖြစ်ကြသည်။(20) အာယသုလ္လာဟ် ဆယိဒ် မူဆာဆဒ်ရ် သည် လဘနွန်နိုင်ငံ ရှီအာအစ္စလာမစ်အထက်လွှတ်တော်ဘက်မှ ၎င်းအား ပညာအရှိဆုံးနှင့် အဆင့်အမြင့်ဆုံးမရ်ဂျာအ်အဖြစ် မိတ်ဆက်ခဲ့သည်။ (21)
သင်ကြားမှု
အာယသုလ္လာဟ်အဘုလ်ကာစင်မ် ခူယီးသည် နဂျဖ်မြို့ ဘာသာရေးသက္ကသိုလ် (ဟောင်ဇာ အိလ်မီယာ)တွင် ပညာဆည်းပူးနေစဥ်ကာလအတွင်း သင်ကြားမှုများလည်းပြုလုပ်ခဲ့သည်။ သူသည် ဆည်းပူးပြီးဖြစ်သော ဘာသာရပ်မှ သင်ခန်းစာများကို ပြန်လည်သင်ကြားပို့ချခဲ့သည်ဟု ကျမ်းအမြောက်အများတွင် ဖေါ်ပြထားသည်။ (22) အာယသုလ္လာဟ်မိုဟမ္မဒ်ဟိုစိုင်းန် ဂရဝီနာအီနီ နှင့် အာယသုလ္လာဟ်မိုဟမ္မဒ်ဟိုစိုင်းန် ဂရဝီ အိစ်ဖှဟာနီတို့ ကွယ်လွန်သွားပြီးနောက် နဂျဖ်မြို့၌ အာယသုလ္လာဟ်အဘုလ်ကာစင်မ် ခူယီးနှင့် အာယသုလ္လာဟ် မိုဟမ္မဒ်အလီ ကာဇင်မီ ခိုရာစာနီ တို့နှစ်ဦးသည် အဓိကအရေးကြီး သင်ခန်းစာများကို ပို့ချသင်ကြားပေးသူများဖြစ်လာခဲ့သည်ဟု ရေးသားဖေါ်ပြထားကြသည်။ ထို့ကြောင့် နဂျဖ်မြို့တွင် အာယသုလ္လာဟ်ကာဇီမ်းခိုရာဆာနီ ကွယ်လွန်သွားပြီးနောက် အာယသုလ္လာဟ်အဘုလ်ကာစင်မ် ခူယီး၏ စာသင်ဝိုင်းသည် အကျော်ကြားဆုံးသော စာသင်ဝိုင်းတစ်ခုလည်းဖြစ်လာခဲ့သည်။(23) ယင်းအာယသုလ္လာဟ်၏ ဘဝသမိုင်းရေးသားချက်တွင် သူသည် နေထိုင်မကောင်းသောရက်များနှင့် ခရီးသွားလာသည့်ရက်များမှအပ မည်သည့်အခါမျှ တပည့်များအား သင်ကြားပို့ချမှုကို မပိတ်ခဲ့ပေဟု ဖေါ်ပြထားသည်။ (24) သူသည် နှစ်ပေါင်း ၇၀ တိတိ နဂျဖ်ဘာသာရေးသက္ကသိုလ်၌ သက္ကသိုလ်တန်းများနှင့် ဘွဲ့လွန်အဆင့်(အလွတ်တန်း) သင်ကြားမှုများပြုလုပ်ခဲ့သည်။ထို့အပြင်နှစ်ပေါင်း(၅၀)ခန့် အရေးကြီးသောသင်ခန်းစာများကို ယင်းအာယသုလ္လာဟ်မှ တာဝန်သင်ကြားပေးခဲ့ရသည်။ သူ၏သင်ကြားမှုတွင် အီရန်၊ အန္ဒိယ၊ပါကစ်တန်၊အာဖဂန်နိစ်တန်၊ အီရတ်နှင့်လက်ဘနွန်မှ ကျောင်းသားများ တက်ရောက်ဆည်းပူးလေ့ရှိခဲ့ကြသည်။(25) အာယသုလ္လာဟ်ခူယီးသည် ဖှိက်ဘာသာရပ်၌ ဘွဲ့လွန်အဆင့် အလွတ်တန်း(ဒရ်စေခါရိဂျ်-ဂျေ-ဖှိက်) အစမှအဆုံးအထိ ပြီးပြည့်စုံစွာဖြင့် တစ်ကြိမ် နှင့် အူစူလ် ဘွဲ့လွန်အဆင့် အလွတ်တန်း ကိုပြီးပြည့်စုံစွာဖြင့် အစမှအဆုံးထိ (၆) ကြိမ်တိုင်တိုင် မိမိ၏တပည့်သားရင်းများကို သင်ကြားပို့ချခဲ့သလို သဖ်စီးရ်ဘာသာရပ်၌လည်း သင်တန်းတိုတစ်ကြိမ်ပြုလုပ်သင်ကြားခဲ့သည်။(26)
သင်ကြားပုံသင်ကြားနည်း
အာယသုလ္လာဟ်ခူယီးသည် သင်ခန်းစာပို့ချရာတွင် သင်ခန်းစာအပေါ် နိုင်နင်းမှုရှိ၍ သင်ပြရာတွင်လည်း တစ်ဆင့်ချင်းတပည့်များနားလည်အောင် အကြောင်းအရာတစ်ခုအပေါ်တွင်သာဦးတည်၍ ရှင်းပြပို့ချလေ့ရှိပြီး အတွေးအခေါ်ကို အဓိကအားမပြုပဲ အများအားဖြင့် ရေဝါယသ်တော်များကိုသာအခြေခံကာပို့ချလေ့ရှိသည်။ ၎င်းအပြင် ရေဝါယသ်များ၏ “စနဒ်”ဟုခေါ်သော ရေဝါယသ်ဆင့်ပြန်သူများနှင့်ပတ်သက်ပြီးအထူးသတိပြုလေ့လည်းရှိသည်။(27) သူ၏သင်ခန်းစာများသည် အာယသုလ္လာဟ် ဒွီယာအေရာကီ ၊ အာယသုလ္လာဟ် မိုဟမ္မဒ်ဟိုစိုင်းန်ဂရဝီနာအီနီနှင့် အာယသုလ္လာဟ် မိုဟမ္မဒ်ဟိုစိုင်းန် ဂရဝီအိစ်ဖဟာနီတို့၏ ပညာအမြင်အယူအဆများကိုအကျဥ်းချုံးဖေါ်ပြခြင်းနှင့်၎င်းတို့၏ ပညာများအပေါ်အခြေခံထားသော သင်ခန်းစာများဖြစ်သည်။ထို့အပြင် မိမိ၏အမြင်အယူအဆများကိုပါ ထည့်သွင်းသင်ကြားလေ့ရှိသည်။(28)
ပြုစုရေးသားခဲ့သောကျမ်းများနှင့် စာပေများ
အာယသုလ္လာဟ်ခူယီးသည် ဖှိက်၊ အူစူလ်-လေ-ဖှိက်၊ ရေဂျားလ် ၊ သီအိုလိုဂျီ(ကလာမ်) နှင့် အူလူးမေကုရ်အာန်(ကုရ်အာနှင့်သက်ဆိုင်သောပညာရပ်များ)၌ ကျမ်းများနှင့်စာပေများပြုစုရေးသားခဲ့သည်။ သူရေးသားခဲ့သော စာအုပ်စာပေများအားလုံးကို “မောင်စူအသ်သွလ်အေမာမ်ခူယီး”အမည်ဖြင့် တစ်နေရာတည်း၌ စုစည်းပုံနှိပ်ထုတ်ဝေထားသည်။ ၎င်းကျမ်းကြီးကို တွဲပေါင်း(၅၀)ဖြင့်စုဖွဲ့ထားသည်။(29) ထိုကျမ်းကြီးအား ယနေ့အချိန်တွင် “နူးရ်ကွန်ပြူတာအစ္စလာမ့်ပညာများရိုက်နှိပ်ဖြန့်ချီရေးဌာန”မှ ဒီဂျီတာစနစ်ဖြင့် ဖြန့်ဝေပြီးဖြစ်သည်။(30) ၎င်၏စာပေကျမ်းများအတွင်းမှ အကျော်ကြားဆုံးသော စာပေကျမ်းများမှာအောက်ပါအတိုင်းဖြစ်ပါသည်။ • အဂျ်ဝဒူလ်သက်ရီရားသ် • မိုအ်ဂျမ်မွလ်ရေဂျားလ်-လေ-ဟဒီးစ် • အလ်ဘယာန်းဖှီသဖ်စီးရေကုရ်အာန် တို့ဖြစ်သည်။
တပည့်များ
အာယသုလ္လာဟ်ခူယီးသည် မိမိ၌တပည့်များစွာရှိခဲ့ပြီး အချို့သောမှတ်တမ်းများတွင် တပည့်ပေါင်း (၆၀၀)ကျော် ရှိသည်ဟု ရေးသားထားသည်ကိုတွေ့ရသည်။ (31) ထို့အပြင် များစွာသော တပည့်တို့သည် ဖှသ်ဝါထုတ်ပြန်သောအစည်းအဝေးများတွင် ပါဝင်လေ့ရှိသည်။ • ဖှသ်ဝါထုတ်ပြန်ရေးပထမအဖွဲဝင်များ (32) အာယသုလ္လာဟ် ရှေးခ်ဆဒ်ရာဘာကူဘာဟ်အီ ၊ အာယသုလ္လာဟ် ရှေးခ်မွဂျ်သဘာ လန်ကရာနီ ၊ အာယသုလ္လာဟ် မိရ်ဇာဂျဝါးဒ် သဘ်ရေဇီ ၊ အာယသုလ္လာဟ် မိရ်ဇာ ကာဇင်းမ် သဘ်ရေဇီ ၊ အာယသုလ္လာဟ် ရှေးခ် ဟဘီးဘုလ္လာဟ် အရာကီ နှင့် အာယသုလ္လာဟ် ဆယိဒ်ဂျအ်ဖရ် မရ်အရှီတို့ဖြစ်သည်။ • ဖှသ်ဝါထုတ်ပြန်ရေးပထမအဖွဲဝင်များ (33) အာယသုလ္လာဟ် ဆယိဒ်အလီစီစ်သာနီ ၊ အာယသုလ္လာဟ် ဆယိဒ်အလီဟိုစိုင်နီးဘေဟိရှ်သီ ၊ အာယသုလ္လာဟ် ဆယိဒ် မွရ်သဇာ ခလ်ခါလီ ၊ အာယသုလ္လာဟ် ရှေးခ်မိုဟမ္မဒ် အိစ်ဟားက် ဖှယားဇ် ၊ အာယသုလ္လာဟ် ရှေးခ် အလီအဇ်ဂဲရ် အဟ်မဒီ ရှာရူဒီနှင့် အာယသုလ္လာဟ် ရှေးခ်မိုဟမ္မဒ် ဂျာအ်ဖရ် နာအီနီတို့ဖြစ်သည်။ အာယသုလ္လာဟ်ခူယီး၏ အခြားသောတပည့်များမှာ- • အာယသုလ္လာဟ် ဟားဂျ်အာဂါတကီကူမ္မီ • အာယသုလ္လာဟ် ဆယိဒ်မိုဟမ္မဒ် ဘာကိရ် ဆဒ်ရ် • အာယသုလ္လာဟ် အလီဖလ်စဖီ သန်ကားဘ်နီ • အာယသုလ္လာဟ် ဆယိဒ်မူဆာ ဆဒ်ရ် • အာယသုလ္လာဟ် မွရ်သဇာ ဘရူဂျရ်ဒီ • အာယသုလ္လာဟ် အဘူလ်ကာစင်မ် ကရဂျီ(34) • အာယသုလ္လာဟ် ဟိုစိုင်းန် ဝဟီးဒ် ခိုရာဆာနီ • အာယသုလ္လာဟ် မိုဟမ္မဒ် အာဆိဖ် မိုဟ်စေနီ ကန်ဒဟာရီ(35) • အာယသုလ္လာဟ် ဆယိဒ်အလီ ဟာရှင်မီ ရှာဟ်ရူဒီ • အာယသုလ္လာဟ် ဆယိဒ်ဂျဝါးဒ် အာလေအလီ ရှာဟ်ရူဒီ • အာယသုလ္လာဟ် မိုဟမ္မဒ်တကီဂျာအ်ဖရီ • အာယသုလ္လာဟ် ဆယိဒ် အဘ်ဒူလ်ကရီးမ် ရဇဝီ ကရှ်မီရီ(36) • အာယသုလ္လာဟ် ဆယိဒ်မိုဟမ္မဒ်ဟိုစိုင်းန် ဖှဇ်လွလ္လာဟ် • အာယသုလ္လာဟ် ဘာကရ်ရှရီးဖ် ကရရှီ • အာယသုလ္လာဟ် ဆယိဒ်မိုဟမ္မဒ်ဟိုစိုင်းန် ဟိုစိုင်နီ သဲဟ်ရာနီ • အာယသုလ္လာဟ် ဘရှီးရ်နဂျဖီ • အာယသုလ္လာဟ် ဆယိဒ် အဘ်ဒုလ်ကရီးမ် မူဆဝီ အရ်ဒဘေလီ • အာယသုလ္လာဟ် ဟိုစိုင်းန် ရာစ်သီ ကာရှာနီ တို့ဖြစ်သည်။
ပညာရပ်ပိုင်းဆိုင်ရာအမြင်အယူအဆများ
အာယသုလ္လာဟ် ဆယိဒ်အဘုလ်ကာစင်မ် ခူယီးသည် ဖှိက်ဘာသာရပ်နှင့်အူစူလေဖှိက် ဘာသာရပ်များ၌ ထင်ရှားသော ဖသ်ဝါများရှိနေပေသည်။ထိုအတွင်းမှအချို့သော အကြောင်းအရာများသည် ရှီအာအကျော်အမော်ပညာရှင်ကြီးများ၏ကျော်ကြားသောဖသ်ဝါများနှင့် ဆန့်ကျင်မှုများရှိနေသည်ကိုလည်းမြင်တွေ့ရသည်။အချို့သော ရေးသားချက်များတွင် တွေ့မြင်ရသည်မှာ ထိုသို့ ကျော်ကြားသော ဖသ်ဝါများနှင့်ဆန့်ကျင်နေသည်မှာ ဖတ်သဝါပေါင်း (၃၀၀)ရှိသည်ဟုဖြစ်သည်။(37) ၎င်းအတွင်းမှ အချို့ကိုတင်ပြရလျှင်... • ပညာရှင်အများစုက ကာဖိရ်တို့သည်လည်း ဖရူအေဒီန်အပေါ် လိုက်နာရန်တာဝန်ရှိသည်ဟု ဖသ်ဝါပေးထားသော်လည်း အာယသုလ္လာဟ်ခူယီမှ ၎င်းသူတို့သည် ထိုအပေါ်လိုက်နာရန် တာဝန်မရှိကြောင်းဖသ်ဝါပေးထားလေသည်။(38) ဆိုလိုသည်မှာ ကာဖိရ်တို့သည် အစ္စလာမ်သာသနာကို လက်မခံမချင်း ဖရူအေဒိန်(နမားဇ်နှင့်ရိုဇာ အစရှိသော)အကြောင်းအရာများအပေါ် လုပ်ဆောင်ရန် တာဝန် မရှိပေ။ (39)ဟုဖြစ်သည်။ • လအစတစ်နေရာနှင့်တစ်နေရာကွဲလွဲမှုကိုလက်မခံခြင်း -ထိုအကြောင်းအရာအပေါ် အများနှင့်မတူသည့် ၎င်း၏လက်ခံချက်မှာ လစတင်ခြင်းသည် အားလုံးတစ်မျိုးတည်းဖြစ်ရမည်။ လသည် လမြင်သောဒေသတစ်ခုအတွက်သာဟုမသတ်မှတ်နိုင်ပါ။(ဆိုလိုသည်မှာ တစ်နေရာတွင်လမြင်ပြီး အခြားတစ်နေရာတွင် နောက်ကျနေခြင်းသည် သူ့အမြင်၌ မမှန်ကန်ပေ)အဘယ်ကြောင့်ဆိုသော် လစတင်ခြင်း၏ စံချိန်စံညွှန်းသည် လစတင်မွေးဖွားခြင်းနှင့်လထွက်ခြင်းဖြစ်ပြီး နေ၊လနှင့်ကမ္ဘာသုံးခု အကြားချိတ်ဆက်မှုအပေါ်မူ၍ ကမ္ဘာမြေ၏အစိတ်အပိုင်းများနှင့် ဒေသများအပေါ် မူတည်နေမှုမရှိပါ။(40) • (အိဂျ်မာအ်)နှင့်ကျော်ကြားသော ဖှသ်ဝါနှင့်ခြားနားမှု- သူ၏အချို့သော ဖှသ်ဝါများတွင် ရှီအာပညာရှင်ကြီးများ၏ကျော်ကြားသော ဖှသ်ဝါများနှင့် ကွဲလွဲမှုများရှိနေပေသည်။ရှီအာအူစူလ်ပညာရှင်ကြီးများယုံကြည်မှုတွင် ဖှသ်ဝါတစ်ခုသည် ပညာရှင်များအကြားကျော်ကြားသော်လည်း အကယ်၍ တစ်ဘက်တွင် ၎င်းဖှသ်ဝါနှင့်ဆန့်ကျင်နေသော ခိုင်မာသည့် ရေဝါယသ်တစ်စုံတစ်ရာရှိနေပါက ထိုရေဝါယသ်သည် အကျုံးမဝင်ပေ ဟုဖြစ်သည်။ သို့သော် အာယသုလ္လာဟ်ခူအီးသည် ထိုအယူအဆကို လက်မခံပေ။၎င်းအပြင်ပြောကြားသည်မှာ အကယ်၍ ဖှသ်ဝါ၏ကျော်ကြားမှုနှင့်ရေဝါယသ်တို့အကြားဆန့်ကျင်မှုဖြစ်ပေါ်လာပါက ဖှသ်ဝါကျော်ကြားမှုကို ဦးစားပေးရမည်ဟု အူစူလေဖှက်ဟ် ဘာသာရပ်တွင် ဖေါ်ပြထားခြင်းမရှိပါ ဟုဖြစ်သည်။ ၎င်းအပြင် ဆိုထားသည်မှာ အများစုက မည်မျှပင် လက်တွေ့ကျင့်သုံးနေပါစေ ထိုသို့ကျင့်သုံးမှုသည်လည်း ရေဝါယသ်၏ အားနည်းချက်ကို မဖြည့်ဆည်းပေးနိုင်ပေဟုဖြစ်သည်။ ထိုအတိုင်းပင် ခိုင်မာသော ဟဒီးစ် တစ်ပုဒ်ကို ပညာရှင်များက ဥပေကာပြုခြင်းသည်လည်း ထိုဟဒီးစ်၏ ခိုင်မာမှု၊စစ်မှန်မှုနှင့်ဟွတ်ဂျသ်ဖြစ်ခြင်းကို မည်သို့မျှ မထိခိုက်စေနိုင်ပါ။(41) ထို့အပြင်သူသည် (ပညာရှင်များအမြင်တူညီမှု)အိဂျ်မာအ် (အိဂျ်မာအ်-အေ-မန်ကူးလ်နှင့် အိဂျ်မာအ်-အေ-မိုဟတ်စိလ်)နှစ်မျိုးစလုံး ၏ခိုင်လုံမှုနှင့် ဟွတ်ဂျသ်ဖြစ်မှု(သက်သေဖြစ်ခြင်း)အပေါ်၌လည်း မေးခွန်းများထုတ်ခဲ့သည်။ (42) ထို့အတွက်ကြောင့် အိဂျ်မာအ် ရှိသောနေရာများ၌ သူ၏ဖှသ်ဝါများတွင် အဲဟ်သေယားသ် အဖြစ်ပြဌာန်းထားသည်ကိုတွေ့ရပေသည်။ • ကျော်ကြားသောဖှသ်ဝါများနှင့်ကွဲပြားသောသူ၏ဖှသ်ဝါများ- ခင်ပွန်းသည်၏ခွင့်ပြုချက်မလိုပဲ အိမ်အပြင်သို့ ထွက်နိုင်ခြင်း ၊ အသက်ဘေးနှင့်ကြုံကြိုက်လာခဲ့ပါက သန္ဓေသားကိုဖြတ်ချနိုင်ခြင်း၊ ကောင်းကင်ကျကျမ်းများကို ယုံကြည်လက်ခံသော မွစ်လင်မဟုတ်သူ အမျိုးသမီးများနှင့် ရာသက်ပန် ထိမ်းမြားမှုပြုနိုင်ခြင်း၊ အေမာမ်မာအ်စူမ်မရှိချိန်၌တွင်လည်း မိမိတို့ဘက်မှ ဂျေဟာဒ်ကို အစပြုနိုင်ခြင်း ၊ တရားသူကြီးတစ်ဦးဖြစ်လာဖို့ရန် အိဂျ်သေဟားဒ် (မိမိကိုယ်၍ကြိုးစားအားထုတ်၍ ဓမ္မသတ်ဖှသ်ဝါကို ထုတ်ယူခြင်း) ပြုရန်မလိုခြင်း၊ မွတ်စ်လင်မ်မဟုတ်သောနိုင်ငံမှ တရားတော်အရ လည်လှီးထားခြင်းရှိ/မရှိ ဟု သံသယရှိသော သားရေများ တင်သွင်းလာမှုတွင် ထိုသို့သော သားရေသည် ပါးက်ဖြစ်ခြင်း စသဖြင့်တို့ဖြစ်သည်။(43)
နိုင်ငံရေးအခန်းဂဏ္ဍတွင်လှုပ်ရှားမှုများ
အာယသုလ္လာဟ်ခူအီးသည် အီရန်ပြည်တွင်းအရေးနှင့်ပတ်သက်ပြီး မိမိမရ်ဂျာအ်တစ်ဦးမဖြစ်လာခင် ကတည်းမှ ရှားဘုရင်၏ အုပ်ချုပ်ရေးစနစ်အပေါ် စာတမ်းများရေးသားဖြန့်ဝေကာ ကန့်ကွက်ရှုံချခဲ့သည်။ ထိုအပြင် (၁၀)ကျော်နီးပါး နုတ်ဆိတ်နေခဲ့ပြီးနောက် အီရန်နိုင်ငံ၏တော်လှန်ရေးအရှိန်ရလာချိန်နှင့် (အီရန်တွင်အသုံးပြုသော နေခုနှစ်)၁၃၅၇ ခုနှစ် ဘဟ်မန်လ တွင် တော်လှန်ရေးအောင်မြင်ခဲ့သည့်အချိန် သူသည် အေမာမ်ခိုမေနီနှင့် အီရန်နိုင်ငံအစ္စလာမ့်တော်လှန်ရေးအပေါ် ပံ့ပိုးကူညီခဲ့သည်။၎င်းအပြင် အီရတ်နိုင်ငံ ရှီအာတို့၏ ရှာအ်ဘာနီယာအရေးတော်ပုံ အားလည်းထောက်ခံအားပေးကူညီမှုများပြုလုပ်ခဲ့သည့်အတွက် စဒ်ဒါမ်ဟိုစိုင်န်သည် သူ့အား နေအိမ်အကျဥ်းချခဲ့သည်။(44) ၎င်းအပြင် သူ၏ အခြားသော နိုင်ငံရေးလှုပ်ရှားမှုများမှာ အောက်ပါအတိုင်းဖြစ်ပေသည်။
အီရန်ရှားဘုရင်အပေါ်ဆန့်ကျင်မှု
အာယသုလ္လာဟ်ခူယီးသည် ရှားဘုရင်ဘက်မှပြဌာန်းခဲ့သော ဥပဒေတစ်ခုဖြစ်သည့် (လာယေဟဲအန်ဂျူမန်ဟာယေ အာယာလသီးဝါ ဝေလာယသီး) ကို အီရန်သက္ကရာဇ် ၁၃၄၁ ခုနှစ် (၇)လပိုင်းတွင် ကြေးနန်းစာပို့၍ ဆန့်ကျင်ခဲ့ပြီး ထိုဥပဒေသည် အစ္စလာမ့်တရားတော်နှင့် မကိုက်ညီကြောင်း ထိုကြေးနန်းစာအတွင်း၌ ထည့်သွင်းသတိပေးခဲ့သည်။(45) (ထိုဥပဒေသနှင့်ပတ်သက်ပြီး အကျယ်တဝင့်ကို သင်ဆိုင်ရာလင့်ခ်တွင်ဝင်ရောက်ဖတ်ရှု့နိုင်ပါသည်) ထိုအတိုင်းပင် ဆယိဒ်မိုဟမ္မဒ် ဘေဟ်ဘဟာနီ(ရှားဘုရင်၊ လူထုနှင့် သာသနာ့ပညာရှင်ကြီးများအကြား ညှိနှိုင်းရေးပြုပေးသည့် ပါလီမန်အတွင်းမှ အမတ်တစ်ဦး) အား “အဓမနည်းလမ်းကျင့်သုံး၍ လူထုအသံကို တိတ်အောင်လုပ်ခြင်းသည် ခဏအတွက်သာဖြစ်သည် ၊ လူထုကိုလှည့်ဖြား၍ မိမိတို့ဘက်ကိုဆွဲဆောင်ခြင်းဟာလည်း အခက်အခဲများကို မပြေပျောက်စေသလို စီးပွားရေးကျဆင်းခြင်းနှင့် လူထုမကြေနပ်မှုများကို မကုစားပေးနိုင်ပါ” ဟု သတိပေးခဲ့သည်။(46) သူသည်အီရန်ခုနှစ်သက္ကရာဇ် ၁၃၄၂ ခုနှစ် အစပိုင်းတွင် ဖိုင်ဇီယာအစ္စလာမစ်သက္ကသိုလ်၌ ရှားဘုရင် စစ်သည်ရဲမက်များလုပ်ဆောင်ချက်များနှင့်ပတ်သက်ပြီး မိုဟမ္မဒ်ရေဇာကို ကြေးနန်းစာပေးပို့ပြီး အစ္စလာမ့်နိုင်ငံယိုယွင်းမှုနှင့် အစိုးရအဖွဲ့ဝင်များလျှောက်နေသော လမ်းအပေါ် ဝမ်းနည်းကြောင်းပြောကြားခဲ့သည်။ (47) ထို့အပြင် တစ်လနေပြီးနောက် အီရန်နိုင်ငံ သာသနာ့ပညာရှင်များမှ သူ့ထံပေးပို့လာသောစာအပေါ် “အုပ်ချုပ်နေသော မင်းဆိုးများသည် အုပ်ချုပ်ရေးနှင့် မအပ်စပ်ကြောင်း ၊ သာသနာ့ပညာရှင်များအတွက် တာဝန်ကြီးလေးလာခဲ့ပြီဖြစ်ကြောင်း နှင့် ဤကဲ့သို့သောအနေအထားတွင် ငြိမ်ခံမနေသင့်ကြောင်း “ ပြန်စာပို့ခဲ့သည်။(48) အီရန်သက္ကရာဇ် ၁၃၄၂ ခုနှစ် ခူရ်ဒါဒ်လ တွင် လူထုအားသတ်ဖြတ်ခြင်းအပေါ် အီရန်နိုင်ငံရှားဘုရင်အစိုးရကို ရက်စက်ကြမ်းကြုတ်သည့်အစိုးရဟုသတ်မှတ်မှု၊ ၂၁ကြိမ်မြောက် အီရန်နိုင်ငံပါလီမန်ရွေးကောက်ပွဲဝင်ရောက်ယှဥ်ပြိုင်ခြင်းမပြုရန် အမိန့်ထုတ်ပြန်တားမြစ်မှု ၊ ထိုရွေးကောက်ပွဲသည် တရားဝင်မဟုတ်ကြောင်း ယူဆပြောဆိုမှုနှင့် အေမာမ်ခိုမေနီအားဖမ်းဆီးအရေးယူလိုက်ပြီဟု ကောလဟာလများထွက်ပေါ်လာချိန်တွင် အေမာမ်ခိုမေနီအား ပံ့ပိုးမှုများသည် အာယသုလ္လာဟ်ခူယီး၏နိုင်ငံရေးလှုပ်ရှားမှုများဖြစ်သလို အခြားနိုင်ငံရေးလှုပ်ရှားမှုများစွာကိုလည်း သူ့ဘဝ၌လုပ်ဆောင်ခဲ့လေသည်။(49)
အီရတ်နိုင်ငံ ဆိုရှယ်လစ်ပါတီ(ဟီဇ်ဘ် ဘအ်စ်) မှ အာယသုလ္လာဟ်ခူယီး၏တပည့်များကို အီရတ်မှနှင်ထုတ်ခြင်း
အီရန်သက္ကရာဇ် ၁၃၄၀ ခုနှစ်တွင် အီရတ်နိုင်ငံမှ အာယသုလ္လာဟ်ခူယီး၏တပည့်ရှီအာသာသနာ့ပညာရှင်များကို နှင်ထုတ်ခဲ့သော်လည်း ရှီအာသာသနာ့ပညာရှင်အာယသုလ္လာခူယီးသည် ထိုအတွင်း၌ မပါဝင်ခဲ့ပေ။(50) ထိုသို့အကြောင်းအရင်းကြောင့် သူ့၏ အတန်းများတွင် တပည့်များနည်းပါးသွားခဲ့သည်။ သို့သော် သူ၏များစွာသော တပည့်များသည် အီရန်နိုင်ငံ ကုမ်းမြို့ အစ္စလာမ်ဘာသာရေးသက္ကသိုလ်သို့ရောက်ရှိလာခဲ့ပြီးနောက် သူ၏ဖှိက်နှင့်အူစုလ်ပညာရပ်ရှိအတွေးအခေါ်အယူအဆများကို ဖြန့်ဝေသင်ကြားမှုများပြုလုပ်ခဲ့ကြသည်။ တစ်ချိန်က ကုးမ်မြို့ အစ္စလာမ်ဘာသာရေးသက္ကသိုလ်သည် အာယသုလ္လာဟ် ဟာအေရီယဇ်ဒီနှင့် အာယသုလ္လာဟ် ဘရူဂျရ်ဒီ တို့၏ ပညာရေးနည်းပညာအပေါ်၌ စီးဆင်းနေခဲ့ပေမဲ့ အာယသုလ္လာဟ်ခူးယီး၏ ဖှိက်နှင့်အူစုလ်ပညာရပ်ပိုင်းရှိအတွေးအခေါ်များ အစ္စလာမ့်သက္ကသိုလ်(ကုမ်းမြို့)အတွင်းသို့ ရောက်ရှိလာပြီးသည့်နောက် ကျောင်းသားတို့သည် အာယသုလ္လာဟ်မိရ်ဇာနာအီနီ၊ အာယသုလ္လာဟ်မိုဟကိက် အိစ်ဖှဟာနီနှင့် အာယသုလ္လာဟ် အာဂါဒွီယာအရာကီ(တို့၏ အတွေးအခေါ်များနှင့်လည်းရင်းနှီးလာခဲ့ကြသည်။
(၁၀)ကျော်နှုတ်ဆိတ်၍နေခဲ့ခြင်း
အာယသုလ္လာဟ်ခူယီးသည် မိမိမရ်ဂျာအ်ဖြစ်ပြီးနောက်ပိုင်းတွင် နိုင်ငံရေးလောကမှ ထွက်ခဲ့သည်။(52) ထိုကာလသည် အေမာမ်ခိုမေနီ နဂျဖ်မြို့၌ ရှိနေခဲ့သည့်အချိန်ကာလလည်းဖြစ်သည်။(53 ) သူ၏နှုတ်ဆိတ်မှုသည် အီရန်နိုင်ငံအစ္စလာမ့်တော်လှန်ရေးအချိန်ကာလအတွင်း အီရန်သက္ကရာဇ်၁၃၅၇ ခုနှစ် အာဘာန်းလ (၈လပိုင်း) ၂၈ ရက်နေ့တွင် ရှားဘုရင်၏ဇနီးသည် သူ၏နေအိမ်(ရုံး)၌ လာရောက်တွေ့ဆုံခဲ့သည့်အပေါ် အချို့သောပုဂ္ဂိုလ်များမှ စွပ်စွဲပြောဆိုခဲ့သည့်အတွက်ကြောင့်ဖြစ်သည်။(54) သို့သော် အာယသုလ္လာဟ်ခူယီးသည် ယင်းကိစ္စသည် ရုတ်တရက် မတွေ့ချင်ပဲ တွေ့ဆုံဖြစ်သွားခဲ့ကြောင်း မှတ်တမ်းတစ်ခုတွင် အချို့သော သာသနာ့ပညာရှင်များအားပြောဆိုထားသည်ကို တွေ့ရပေသည်။(55)
အာယသုလ္လာဟ်ခူယီးနှင့် ရှားဘုရင်၏ဇနီးဖှရာဟ်ဒီဘားလာရောက်တွေ့ဆုံခြင်း
ရှားဘုရင်၏ဇနီးသည်ဖြစ်သူ ဖှရာဟ်ဒီဘားသည် အီရန်သက္ကရာဇ်၁၃၅၇ ခုနှစ် အာဘာန်းလ (၈လပိုင်း) ၂၈ ရက် အီးဒ်-ဒေ-ဂဒီးရ်နေ့တွင် အာယသုလ္လာဟ် အဘုလ်ကာစင်မ် ခူယီးနှင့် သွားရောက်တွေ့ဆုံခဲ့သည်။ (56) ထိုအချိန်ကာလသည် အီရန်နိုင်ငံတွင် အစ္စလာမ့်တော်လှန်ရေးအရှိန်အဟုန်မြင့်တက်နေချိန်လည်းဖြစ်သလို အာယသုလ္လာဟ်ဆယိဒ်ရူဟုလ္လာဟ်ခိုမေနီသည်လည်း အီရတ်နိုင်ငံမှ နှင်ထုတ်ခြင်းခံရသည့်အချိန်ကာလလည်းဖြစ်သည်။ (57) ထိုသို့ ရှားဘုရင်၏ဇနီးသည် အာယသုလ္လာဟ်နှင့် လာရောက်တွေ့ဆုံမှုကို အေမာမ်ခိုမေနီနှင်ခြင်းခံရမှုနှင့်ချိတ်ဆက်၍ အီရန်လူထုအကြား ပြောဆိုသံများထွက် ပေါ်လာခဲ့သည်။(58) ထို့ကြောင့် အာယသုလ္လာဟ်ခူယီးသည် ဆယိဒ်ဆာဒိက်ရူဟာနီထံသို့ စာရေး၍ ထိုသို့တွေ့ဆုံမှုသည် အမျှော်လင့်ပဲဖြစ်ပေါ်လာခဲ့သောတွေ့ဆုံမှုတစ်ခုသာဖြစ်ပြီး တွေ့ဆုံခဲ့ချိန်၌လည်း ရှားဘုရင်၏ဇနီးအား အီရန်နိုင်ငံအတွင်းဖြစ်ပေါ်လျှက်ရှိသော ခါးသီးဖွယ်ရာအဖြစ်အပျက်များနှင့်ပတ်သက်ပြီး အပြင်းအထန်ရှုံ့ချပြောဆိုခဲ့သည်ဟု ပြောကြားခဲ့သည်။(59) ရှားဘုရင်၏အမျိုးအဆွေများအတွင်းမှ တစ်ဦးဖြစ်သူ ဟိုစိုင်းန်ဖရ်ဒူစ်သည် ဤတွေ့ဆုံမှုနှင့်ပတ်သက်ပြီး “ အာယသုလ္လာဟ်ခူယီးသည် ဖှရာဟ်ဒီဘာဘက်မှ တွေ့ဆုံလိုသောတောင်းဆိုမှုကို အဖြေမပေးပဲ ဥပေက္ခာပြု၍နေခဲ့သည့။ သို့ပေမဲ့လည်း ဖှရာဟ်ဒီဘာကိုယ်တိုင် အစ္စလာမ်မှပြဌာန်းထားသော ဝတ်စားဆင်ယင်မှု(ဟေဂျားဘ်)ပြု၍ အာယသုလ္လာဟ်၏ အိမ်သို့ သွားရောက်တွေ့ဆုံခဲ့သည်ဟု ပြောခဲ့သည်။(60)
အစ္စလာမ့်တော်လှန်ရေးနှင့်အတူလိုက်ပါဆောင်ရွက်မှု
အာယသုလ္လာဟ်ခူယီးသည် ဖှရာဟ်ဒီဘားမှ မိမိနှင့်လာရောက်တွေ့ဆုံခဲ့သည့်နောက်ပိုင်း အီရန်နိုင်ငံ အစ္စလာမ့်တော်လှန်ရေးကြီး အရှိန်အဟုန်ပိုမိုမြင့်တက်လာခဲ့သည်။ ထို့အနေအထားတွင် အာယသုလ္လာဟ်ခူယီးသည်လည်း တော်လှန်ရေးတွင်လိုက်ပါဆောင်ရွက်မှုများပြုလုပ်ခဲ့သည်။ထို့နောက်ပိုင်းတွင်လည်း အာယသုလ္လာဟ်သည် အစ္စလာမစ်အုပ်ချုပ်ရေးအစိုးရအား ကူညီပံ့ပိုးမှုများပြုလုပ်ခဲ့လေသည်။ ၎င်းသည် အစ္စလာမစ်တော်လှန်ရေး မအောင်မြင်မီအချိန်ကာလများတွင်လည်း မရ်ဂျာယေသက္ကလီးဒ်(သာသနာ့ပညာရှင်ကြီးများ) ၊ သာသနာ့ပညာရှင်များနှင့် လူထုကြီးကို ရဲရင့်စွာဖြင့်တရားတော်မှပြဌာန်းထားသော စံချိန်စံညွှန်းများနှင့် အညီ ခြေလှမ်းကြရန် သဘောထားထုတ်ပြန်၍ တောင်းဆိုခဲ့သည်။(61) ထို့အပြင် အာယသုလ္လာဟ်ခူယီးသည် အီရန်အစ္စလာမ့်တော်လှန်ရေးအောင်နိုင်ပြီးနောက် အီရန်နိုင်ငံအား အစ္စလာမ့်အုပ်ချုပ်ရေးစနစ်ဖြင့် အုပ်ချုပ်ရန် မဲဆန္ဒခံယူချိန်၌လည်း လူထုအား အစ္စလာမ့်အုပ်ချုပ်ရေးစနစ်ကိုသာ မဲဆန္ဒပြုရန် ဖိတ်ခေါ်ခဲ့သည်။ထို့အပြင်မိမိ၏တပည့်များကိုလည်း အစ္စလာမ့်တော်လှန်ရေးအရေးကိစ္စများ၌ ပါဝင်ဆောင်ရွက်ရန် မိန့်ကြားခဲ့လေသည်။ အီရတ်နိုင်ငံသည် အီရန်အပေါ်စစ်ခင်းခဲ့စဥ်ကာလများတွင်လည်း အီရတ်ကို ကူညီရန် စဒ်ဒါမ်ဟိုစိုင်န်ဘက်မှ အာယသုလ္လာဟ်ခူယီးအား ဖိအားပေးနေသည့်ကြားမှ ခူမ်စ်ငွေကြေးများကို အီရန်စစ်အသုံးစရိတ်အဖြစ် အသုံးပြုနိုင်ကြောင့် အမိန့်ပေးခွင့်ပြုခဲ့သည်။(62)
အီရတ်နိုင်ငံ ရှာဘာနီယာ အရေးတော်ပုံ၌ ဖမ်းဆီးခံရခြင်း
(မူရင်း ဆောင်းပါး- အီရတ်နိုင်ငံ ရှာဘာနီယာ အရေးတော်ပုံ)
အာယသုလ္လာဟ်အဘုလ်ကာစင်မ် ခူယီးသည် ရှီအာတို့၏ လက်အောက်ခံဒေများကို စံမံဆောင်ရွက်ရန်အတွက် ကော်မတီဝင်(၉)ဦးပါဝင်သော အဖွဲ့တစ်ဖွဲ့ ဖွဲ့စည်းခဲ့သည်။ ရှာဘာနီယာအရေးတော်ပုံ ရှုံးနိမ့်ခဲ့ရခြင်းမှာလည်း အာယသုလ္လာဟ်ခူယီး ဖမ်းဆီးခံရပြီး နေအိမ်အကျဥ်းကျခဲ့သည့်အတွက်နှင့် စဒ်ဒါမ်ဟိုစိုင်န်ဘက်မှ အရှိန်အဟုန်မြှင့်ကာ နှိပ်ကွပ်လာသည့်အတွက်ကြောင့်ပင်ဖြစ်လေသည်။(63)အာယသုလ္လာဟ်ခူယီးသည် ၁၉၉၁ ခုနှစ်၌ ရှာဘာနီယာအရေးတော်ပုံအား အပြည့်အဝကူညီအားပေးသည့်အတွက်နှင့် အထက်ပါကော်မတီဖွဲ့မှုတို့ကြောင့် အီရတ်နိုင်ငံဆိုရှယ်လစ်ပါတီ၏ ဖမ်းဆီးမှုကိုခံခဲ့ရပြီး ဘဂ်ဒါဒ်မြို့သို့ ပို့ဆောင်ခြင်းခံလိုက်ရသည်။ဖမ်းဆီးခံရပြီး (၂)ရက်အကြာတွင် သူသည် စဒ်ဒါမ်ဟိုစိုင်န်ထံသို့ အတင်းအဓမခေါ်ဆောင်ခြင်းကိုခံခဲ့ရပြီး စဒ်ဒါမ်ဟိုစိုင်န်သည် သူ့အား မိမိ၏စကားလုံးများဖြင့် စော်ကားခဲ့သည်။(64)
ဘာသာရေးနှင့်လူမှုရေးအခန်းဂဏ္ဍများတွင် အကျိုးပြုပုံ
အာယသုလ္လာဟ်ခူယီးသည် မိမိမရ်ဂျာအ်ဖြစ်စဥ် သက်တမ်းတစ်လျှောက်လုံးတွင် မိမိသုံးစွဲပိုင်ခွင့်ရှိသော ငွေကြေးများဖြင့် စာကြည့်တိုက် ၊ကျောင်း၊ဗလီဝတ်ကျောင်းတော်၊ ဘာသာရေးအဆောက်အအုံ၊ အဆောင်၊ ဆေးရုံ ၊ ဒေသန္တရကျန်းမာရေးဌာန ၊ ပရဟိတအဖွဲ့အစည်းနှင့် မိဘမဲ့ကလေးဂေဟာများကို အီရန်၊ အီရတ်၊ မလေးရှား ၊ အင်္ဂလန် ၊ အမေရိက နှင့် အန္ဒိယနိုင်ငံများတွင် ဆောက်လုပ်ရန် ညွှန်ကြားခဲ့သည်။ လက်ရှိအနေအထားတွင် ခူယီးပရဟိတဖေါင်ဒေးရှင်း အဆောက်အဦးကို လန်ဒန်မြို့၌တွေ့မြင်ရမှာဖြစ်ပြီး (65) ၎င်းလက်အောက်ရှိ အစ္စလာမ့်ရေးရာဌာနများကို ဖေါ်ပြရမည်ဆိုပါက အောက်ပါအတိုင်းဖြစ်သည်။ • အေမာမ်ခူအီဌာနချုပ် (လန်ဒန်) ၎င်း၌ အစ္စလာမ့်ရေးရာဌာန၊ အေမာမ်ဆွာဒိက်အမည်ဖြင့် ယောက်ျားလေးကျောင်း ၊ အဇ်ဇဟ်ရာ အမည်ဖြင့် မိန်းကလေးကျောင်း ၊ ခန်းမ ၊ စာကြည့်တိုက်နှင့် စာအုပ်အရောင်းဌာနစသဖြင့် လက်ခွဲများပါဝင်သည်။ ဤ ဌာနချုပ်လက်အောက်ရှိကျောင်းများတွင် ကျောင်းသား/ကျောင်းသူဦးရေ ၈၀၀ ပညာဆည်းပူးလျှက်ရှိသည်။ ဤဌာနချုပ်မှ “နူရ်” အမည်ဖြင့် ဂျာနယ် ကို လစဥ် အင်္ဂလိပ်နှင့်အာရဗီဘာသာစကားတို့ဖြင့် ဖြန့်ဝေလျှက်ရှိသည်။(66) • အေမာမ်ခူယီးအစ္စလာမ့်ဌာနချုပ် (နယူးယောက်) ၎င်းတွင် လူဦးရေ (၃၀၀၀)ဆံ့သောခန်းမ ၊ စာအုပ်ရေ တစ်သောင်းကျော်ဖြင့် တည်ထောင်ထားသော စာကြည့်တိုက် ၊ မူကြိုကျောင်း ၊လူဦးရေ ၁၅၀ တက်ရောက်နိုင်သော မိန်းကလေးကျောင်း နှင့် ယောက်ျားလေးကျောင်း၊ “အီမာန်”အမည်ဖြင့် အာရဗီစကား၊ ကုရ်အာန်နှင့် ကလေးငယ်များအား အစ္စလာမ့်နည်းကျ သွန်သင်မှု သင်တန်းကျောင်း နှင့် သေသူများကို ရေချိုးပေးရန်အဆောင် စသဖြင့်တို့ ပါဝင်သည်။(67) • အေမာမ်ခူယီး ယဥ်ကျေးမှု စင်တာ (ဘုံဘေ) ၎င်းသည် အန္ဒိယနိုင်ငံ ဘုံဘေမြို့ အပြင် ကီလိုမီတာ (၂၀) တွင် မီတာတစ်သိန်းပတ်လည်၍ မြေကွက်ပေါ်တွင်တည်ရှိပြီး ထို၌ ကြီးကျယ်ခန်းညားလှသော ခန်းမ ၊လူဦးရေးသုံးထောင်ဝင်ဆံ့သော ဗလီဝတ်ကျောင်းတော်၊ စာအုပ်ရေ ငါးသောင်းရှိ စာကြည့်တိုက်၊ လူဦးရေ (၇၀၀)ဆံ့သော ဘာသာရေးအဆောက်အဦး ၊ ကျောင်းသားဦးရေ တစ်ထောင်ပညာဆည်းပူးလျှက်ရှိသော ဘာသာရေးသင်တန်းကျောင်း၊ ကျောင်းသားအယောက် (၁၂၀၀) တက်ရောက်နေသော မူလတန်းနှင့်အလယ်တန်းကျောင်း အပြင် ဆေးအရောင်းဌာနနှင့် ကုသရေးဌာနတို့လည်းပါဝင်သည်။(68)
အာယသုလ္လာဟ်ခူယီး၏ဘဝသမိုင်းနှင့်ပတ်သက်ပြီး ထုတ်ဝေခဲ့သော မှတ်တမ်းရုပ်ရှင်
အာယသုလ္လာဟ်ခူယီး၏ဘဝသမိုင်းမှတ်တမ်းရုပ်ရှင်အား ဒါရိုက်တာ ဆယိဒ်မွစ်သဖှာ မူစဝီသဘားရ်၏ ဦးဆောင်မှုနှင့် “အူဂျ်” အနုပညာအစည်းအရုံးတို့၏ပံ့ပိုးမှုများဖြင့် ရိုက်ကူးခဲ့သည်။ထိုမှတ်တမ်းရုပ်ရှင်တွင် အာယသုလ္လာဟ်ခူယီး၏ ဘဝသမိုင်း၊ ပညာဆည်းပူးခဲ့ပုံ အပြင် အီရန်အစ္စလာမ့်တော်လှန်ရေးနှင့် ၎င်း၏ ပတ်သက်လှုပ်ရှားပုံများပါဝင်သည်။(69)